آثار تاريخي – فرهنگي تايباد1

موقعيت جغرافيايي

شهرستان تايباد واقع در شمال شرق استان خراسان از نظر موقعيت در 45 درجه و 59 دقيقه تا 61 درجه و 15 دقيقه طول شرقي و 43 درجه و 35 دقيقه تا 35 درجه و 4 دقيقه عرض شمالي قرار دارد .

اين شهرستان با مساحت تقريبي 4925 كيلومتر مربع از شمال به تربت جام ، از شرق به كشور افغانستان ، از جنوب به شهرستان خواف و از مغرب و جنوب غربي به تربت حيدريه محدود مي شود. ارتفاع اين ناحيه از سطح درياهاي آزاد 600 تا 1000 متر است.

مركز اين شهرستان ، شهر تايباد و بر اساس آخرين تقسيمات كشوري داراي 2 بخش به نامهاي مركزي و باخرز و پنچ دهستان مي باشد. نتايج سرشماري سال 1375 جمعيت اين شهرستان را 127679 نفر برآورد كرده است. تايباد از دو چهره اقليمي كوهستاني و دشت در بخش شمالي و جنوبي شكل گرفته و ارتفاعات آن موسوم به " باخرز " ادامه كوههاي "بزد" تربت جام است كه از مهمترين آنها مي‌توان به ارزنه با بلندي 2609 متر و ارتفاعات مجاور روستاي آبقه با بلندي 2226 متر اشاره كرد.

همچنين دشتهاي مهمي مانند فرزنه ، گرمه ، محمد‌آباد ، محسن‌آباد ، كرات ، كاريزچه ، سرداب ، پل‌بند و دشت بي‌حاصل دوغارون در جنوب و غرب اين ناحيه قرار دارد. رود " ربس " در نواحي شمالي و رود مرزي " هريرود " در شمال شرقي تايباد از رودخانه‌هاي فصلي اين شهرستان به شمار مي‌آيد. آب و هواي تايباد معتدل مايل به گرم است و از نظر بارندگي جزء نواحي خشك به شمار آمده و در مسير شاخه‌اي از بادهاي معروف صدوبيست روزه سيستان معروف به باد هرزه قرار دارد كه در اوايل بهار از ارتفاعات سرد و پوشيده از برف " كوه بابا " در افغانستان مي‌ورزد و جاي هواي گرم و سبك شده دشت كوير را مي‌گيرد.

پيشينه تايباد

نتايج بررسيهاي باستان شناسي حكايت ازآن دارد ، كه از هزاره سوم پيش از ميلاد اين ناحيه مورد سكونت قرار گرفته است. نخستين بار " گونتركوربل "در سال 1974 ميلادي مسير تربت جام – تايباد را مورد بررسي قرار داد و در اين محدوده نقاط باستاني مهمي را شناسايي نمود. همچنين اين ناحيه در دوران تاريخي بعنوان مكاني آباد جمعيت بسياري را به خود جلب كرده ، به گونه‌اي كه در دوران پارتها يكي از ولايات قلمرو آن سلسله بوده است. منطقه كنوني تايباد در متون تاريخي به باخرز شهرت داشته و گاه از آن با عناوين " گواخرز " و " بادهرزه " نام برده شده و در نقطه تلاقي راههاي پر رفت و آمد و تجاري قديم كه نيشابور را به هرات و قهستان و سرخس متصل مي‌كرده قرار داشته است. باخرز در سال 29 ه . ق بوسيله " ابوسالم يزيدبن جرشي " فتح شد. " مالين " به عنوان مركز باخرز در سده چهارم هجري شهري آباد پررونق بود و برخي متون در همان سده ، جام باخرز را بعنوان يك ولايت بشمار آورده و از دهكده‌هاي آباد آن نام برده‌اند. در سال 431 ه . ق اين منطقه در شمار مضافات هرات از سوي حكام وقت به ملوك كرت اعطا گرديد. پس از آن در سال 720 ه . ق " عبدالعزيزبن شهاب الدين " حاكم دست نشانده كرت از اطاعت " ملك غياث الدين " سرپيچي كرد و جنگي خونين در رزه (ريزه) بين آنها درگرفت.. در سال 998 هجري " عبدالمومن خان ازبك " به خراسان روي آورد و باخرز را تصرف كرد. به رغم آن در سال 1025 ه . ق نيز حمله ديگري بوسيله ازبكها به نواحي شرق ايران بويژه جام ، خواف و باخرز صورت گرفت و ابداليها از جمله اقوامي بودند كه در سال 1128 هجري به سرداري " عبدالله خان " اين ناحيه را تصرف كردند.

* عبد الغفور اميري

* سميه عفيف نيا